विलोम का अर्थ होता है – उल्टा। इस प्रकार विलोम शब्द से तात्पर्य किसी शब्द के विपरीत अर्थ से होता है। यानि जो शब्द किसी शब्द का उलटा अर्थ व्यक्त करते हैं, वह विलोम शब्द कहलाते हैं। जैसे – रात दिन, छोटा बड़ा, ऊंचा नीचा, अमीर गरीब आदि। सम्पूर्ण वर्णमाला के आधार पर हिंदी भाषा में कई प्रकार के विलोम शब्द वर्णित हैं।
Vilom Shabd – Opposite Words in Hindi
शब्द – विलोम शब्द
अथ – इति
अज्ञ – विज्ञ
अनुकूल – प्रतिकूल
आभ्यांतर – बाह्य
अमृत – विष
अनिवार्य – ऐच्छिक
अपराधी – निरपराध
आदर – निरादर
आदर्श – यथार्थ
आकर्षण – विकर्षण
आर्य – अनार्य
आस्तिक – नास्तिक
आह्वान – विसर्जन
आय – व्यय
आयात – निर्यात
अतिथि – आतिथेय
अदोष – सदोष
अग्रज – अनुज
अनाथ – सनाथ
अल्पायु – दीर्घायु
अनुरक्ति – विरक्ति
अराग – सुराग
अल्पज्ञ – बहुज्ञ
अस्वस्थ – स्वस्थ
अगला – पिछला
अज्ञ – विज्ञ
अमावस्या – पूर्णिमा
अकाल – सुकाल
अर्थी – प्रत्यक्षी
आलोक – अंधकार
इति – अथ
इसका – उसका
इच्छा – अनिच्छा
ईश्वर – अनिश्वर
ईषत् – अलम
इहलोक – परलोक
ईद – मुहर्रम
ईश – अनिश
उत्कृष्ट – निकृष्ट
उपकार – अपकार
उपयुक्त – अनुपयुक्त
उन्नति – अवनति
उत्थान – पतन
उदय – अस्त
उत्तम – अधम
उत्कर्ष – अपकर्ष
उत्तीर्ण – अनुतीर्ण
उदय – अस्त
ऊधम – विनय
उद्घाटन – समापन
उत्साह – निरुत्साह
उचित – अनुचित
ऊधर्व – निम्न
ऊंच – नीच
उपयोग – दुरुपयोग
उपाय – निरुपाय
ऋणी – उऋण
एक – अनेक
एकल – बहुल
एकाग्र – चंचल
ऐतिहासिक – अनैतिहासिक
एकत्र – विकीर्ण
ऐहिक – पारलौकिक
औपचारिक – अनौपचारिक
ओजस्वी – निस्तेज
औचित्य – अनौचित्य
कल – आज
क्रम – व्यतिक्रम
कटु – मधुर
कीर्ति – अपकीर्ति
कृतज्ञ – कृतघ्न
कृत्रिम – अकृत्रिम
कृश – स्थूल
कर्मण्य – अकर्मण्य
क्रय – विक्रय
कलुष – निष्कलुष
कोलाहल – शांति
कड़ुवा – मीठा
क्रूर – अक्रूर
कठोर – कोमल
क्रोध – क्षमा
कार्य – अकार्य
कनीय – वरीय
ख्यात – कुख्यात
खगोल – भूगोल
खुला – बंद
खंडन – मंडन
खेद – प्रसन्नता
गुप्त – प्रकट
गुण – अवगुण
गुरु – लघु
गोचर – अगोचर
गृहस्थ – संन्यासी
गगन – पृथ्वी
गर्मी – सर्दी
गणतंत्र – राजतंत्र
ग्रस्त – मुक्त
गमन – आगमन
गरीब – अमीर
गंभीर – वाचाल
गृहीत – त्यक्त
गरल – सुधा
गेय – अगेय
गीला – सूखा
घृणा – प्रेम
घटना – बढ़ना
घन – तरल
घरेलू – बनैला
घात – प्रतिघात
जड़ – चेतन
जीवन – मृत्यु
चर – अचर
चिन्मय – जड़
चल – अचल
चोर – साधु
चेतन – अचेतन
छली – निश्चल
ज्येष्ठ – कनिष्ठ
ज्योतिर्गय – तमोमय
जल – थल
जागरण – निद्रा
जोड़ – घटाव
जीत – हार
झूठ – सच
चढ़ाव – उतार
चंचल – स्थिर
चाह – अनचाह
चतुर – मूढ़
चिर – अचिर
जन्म – मृत्यु
ज्वार – भाटा
जय – पराजय
जवानी – बुढ़ापा
जाग्रत – सुषुप्त
जाड़ा – गर्मी
जाति – कुजाति
ज्ञान – अज्ञान
झोपड़ी – महल
तामसिक – सात्विक
ताना – भरनी
तारीफ – शिकायत
तिमिर – प्रकाश
तुच्छ – महान्
तरुण – वृद्ध
थलचर – जलचर
तृष्णा – वितृष्णा
ताप – शीत
तिक्त – मधुर
तुकांत – अतुकांत
तुल – अतुल
तेजस्वी – निस्तेज
तीव्र – मंद
थोड़ा – बहुत
दानी – कृपण
दोषी – निर्दोष
दृश्य – अदृश्य
देवी – आसुरी
दुर्बल – बलवान
दयालु – निर्दय
दुरुपयोग – सदुपयोग
दुर्जन – सज्जन
धर्म – अधर्म
ध्वंस – निर्माण
धूप – छांह
धर्म – अधर्म
निरक्षर – साक्षर
निद्रा – जागरण
निर्मल – मलिन
निर्माण – ध्वंस
निर्बल – सबल
निष्काम – सकाम
नूतन – पुरातन
नित्य – अनित्य
निंदा – स्तुति
नश्वर – अनश्वर
पक्ष – विपक्ष –
पंडित – अपंडित
प्रिय – अप्रिय
प्रवृत्ति – निवृत्ति
पूर्ववर्ती – परवर्ती
पाश्चात्य – पौर्वात्य
परमार्थ – स्वार्थ
प्राचीन – नवीन
प्रत्यक्ष – परोक्ष
पुण्य – पापा
बलवान – बलहीन
बाढ़ ग्रस्त – सूखा ग्रस्त
बंधन – मोक्ष
भूत – भविष्य
भोग्य – अभोग्य
भीरु – निर्भीक
भूषण – दूषण
मुख्य – गौण
मूक – वाचाल
मौखिक – लिखित
मंगल – अमंगल
मुख – प्रतिमुख
मीठा – कड़ुवा
मिलन – विरह
मर्त्य – अमर
माता – पिता
मोक्ष – बंधन
यश – अपयश
रोगी – निरोगी
रक्षक – भक्षक
राम – रावण
रचना – विनाश
रात – दिन
रूपवान – कुरूप
राजा – रंक
रंगीन – रंगहीन
राग – विराग
लुप्त – प्रकट
लिप्त – निर्लिप्त
लाभ – हानि
लौह – स्वर्ण
लौकिक – अलौकिक
वन – मरु
विधि – निषेध
विनीत – अविनीत
विशेष – सामान्य
विधवा – सधवा
वैध – अवैध
विशालकाय – लघुकाय
वृद्धि – ह्रास
विषाद – आह्राद
वन्य – पालित
शुभ – अशुभ
शिष्ट – अशिष्ट
श्री गणेश – इति श्री
सम – विषम
सरस – नीरस
सत्य – असत्य
संधि – विग्रह
सफल – विफल
स्थावर – जंगम
सार्थक – निरर्थक
स्थायी – अस्थायी
सभ्य – असभ्य
सुकर – दुष्कर
सुगम – दुर्गम
संयोग – वियोग
साकार – निराकार
सुमति – कुमति
सुर – असुर
सरल – कठिन
संकीर्ण – विस्तृत
सुलभ – दुर्लभ
सरस – नीरस
सुबोध – दुर्बोध
सजीव – निर्जीव
समस्या – समाधान
स्थूल – सूक्ष्म
स्वाधीन – पराधीन
स्वस्थ – अस्वस्थ
सृष्टि – प्रलय
सदय – निर्दय
सदुपयोग – दुरुपयोग
सरस – नीरस
सेवक – स्वामी
स्वर्ग – नरक
हर्ष – शोक
हित – अहित
हानि – लाभ
हास – रुदन
क्षणिक – शाश्वत
ज्ञानी – अज्ञानी
उपरोक्त के अलावा भी हिंदी भाषा में सैकड़ों विलोम शब्द मौजूद हैं।
यहां भी पढ़ें:
- Swar in hindi | स्वर किसे कहते है, और यह कितने प्रकार के होते है
- व्यंजन की परिभाषा, भेद और वर्गीकरण | Vyanjan in Hindi
